Diagnoza psychologiczna dziecka wykorzystanego seksualnie i jego rodziny

Diagnoza dziecka, które doświadczyło przemocy seksualnej, jest bardzo trudna. Dlatego niezwykle ważne jest, aby psycholog podejmujący się tego zadania stosował specjalistyczne metody do uzyskiwania informacji potrzebnych do przeprowadzenia diagnozy i napisania opinii w zakresie wykorzystywania seksualnego.

W praktyce psycholog zajmuje się kilkoma rodzajami diagnozy dziecka wykorzystywanego seksualnie i jego rodziny. Jednym z nich jest diagnoza wykonywana na zlecenie klienta gabinetu, poradni czy ośrodka przeznaczona albo do planowania terapii, albo będąca niezbędnym elementem wspomagającym w trakcie postępowania prokuratury czy sądu rodzinnego lub karnego.

Drugi rodzaj to diagnoza zamawiana przez prokuraturę lub sąd. Wówczas psycholog powoływany jest jako biegły ad hoc lub wykonuje ją biegły psycholog z listy biegłych sądowych. We wszystkich przypadkach niezbędne jest, aby psycholog posiadał specjalistyczną wiedzę dotyczącą diagnozowania dziecka wykorzystywanego seksualnie, diagnozowania czynników ryzyka, dynamiki oraz cech rodziny i środowiska, w którym dochodziło do przemocy, a także diagnozowania cech sprawcy i mechanizmów jego działania.

Kto może dokonać diagnozy wykorzystania seksualnego?

Jedynie osoby z odpowiednimi kwalifikacjami i przygotowaniem mogą podjąć się tak specjalistycznej diagnozy.

Zajmują się nią psychologowie, specjaliści w diagnozie dzieci i dorosłych wykorzystywanych seksualnie, którzy odbyli długoterminowe kursy związane z tą tematyką. Mogą oni także podjąć współpracę z innymi specjalistami, aby przygotować w pełni profesjonalną i rzetelną diagnozę.Część dotyczącą diagnozy seksualności osoby podejrzanej o dokonanie takiego czynu oraz matki (lub innego opiekuna wspierającego) dziecka wykorzystywanego seksualnie powinien zrobić specjalista seksuolog. Gdy badamy osobowość czy rozwój procesów poznawczych, warto zwrócić się o pomoc do wykwalifikowanych i certyfikowanych oraz co ważne – doświadczonych i dojrzałych diagnostów, np. w zakresie MMPI-a czy WAIS-a. Jednak podsumowanie otrzymanych informacji i ostateczny kształt diagnozy oraz opinii na temat przemocy seksualnej zależy od specjalistów w diagnozie dzieci i dorosłych wykorzystywanych seksualnie. Osoby te wiedzą, co oznaczają uzyskane informacje w całościowym procesie diagnozy i opisują je w kontekście dynamiki, mechanizmów, cech i objawów typowych dla zjawiska przemocy seksualnej.

Kto prosi o diagnozę dziecka w sytuacji podejrzenia wykorzystania seksualnego?

Najczęściej o diagnozę proszą matki, zaniepokojone stanem zdrowia psychicznego i fizycznego swojego dziecka. Bywa, że są one zobowiązywane przez różne instytucje, na przykład przedszkole czy szkołę lub motywowane przez adwokatów czy prokuraturę, gdy podejrzenie przemocy zostało już zgłoszone organom ścigania. Matki są też kierowane przez innego psychologa, aby udały się do specjalisty lub też przez nowego partnera, którego niepokoi zachowanie dziecka. Często po diagnozę zgłaszają się matki pełniące rolę matki zastępczej.

Znacznie rzadziej o taką diagnozę proszą opiekunowie z domów dziecka i jeszcze rzadziej ojcowie, którzy tylko czasami są zainteresowani badaniem stanu zdrowia swojego dziecka pod kątem doznawanej przez nie przemocy, tym bardziej seksualnej.

W jakich okolicznościach matki zwracają się o pomoc?

Pewną grupę matek do zwrócenia się o pomoc motywuje własny niepokój dotyczący zachowań syna czy córki i nie zamierzają zgłaszać sprawy organom ścigania. Te matki zazwyczaj kontynuują terapię dziecka, a także własną, aż do momentu, gdy stan zdrowia dziecka poprawi się. Stosują się do zaleceń psychologa dotyczących zapewnienia dziecku bezpieczeństwa (izolacja od sprawcy) i stworzenia dobrych warunków do powracania do zdrowia, zarówno w domu, jak i na przykład na terenie szkoły. Chętnie współpracują z psychologiem i dbają o swoje psychiczne funkcjonowanie.

Inną grupę stanowią matki, które przychodzą do psychologa w związku z toczącym się postępowaniem w prokuraturze czy w sądzie. Część z nich rozpoczęła już postępowanie rozwodowe lub o ustalenie widzeń z dzieckiem oraz karne. Ta grupa rzadziej kontynuuje kontakt z psychologiem po wydaniu opinii. Nie są zainteresowane terapią dziecka, lecz ustaleniem stanu formalnego – „rzeczywistej sytuacji”, w jakiej dziecko się znajduje. Te matki budzą najwięcej kontrowersji u profesjonalistów diagnozujących ich dzieci w Ośrodkach RODK i u biegłych. Najważniejsze jest to, by w takiej sytuacji nie zakładać z góry, że matki te kłamią lub zasugerowały dziecku, co ma powiedzieć w trakcie diagnozy. Dzieciom tych matek, całym rodzinom oraz osobom podejrzewanym o wykorzystywanie seksualne należy się wówczas tak samo rzetelna, głęboka i bezstronna diagnoza, jak w sytuacji, gdy nie „pada nawet cień podejrzenia”, że matka chce użyć dziecko do „załatwienia” własnych spraw.

Zdarzają się jednak sytuacje, kiedy to psycholog kieruje się z góry przyjętym przekonaniem, że do przemocy nie doszło, nierzetelnie przeprowadza badanie psychologiczne, akta sądowe czyta bardzo pobieżnie, pomija dane lub zmienia ich znaczenie. Takie postępowanie jest po prostu nieetyczne.

Jakie motywy do zdiagnozowania dziecka podają matki?

Matki kierują się dobrem dziecka. Chcą wygrać sprawę w sądzie o uregulowanie opieki nad synem czy córką, aby zapewnić dziecku psychiczne i seksualne bezpieczeństwo poprzez brak kontaktu z podejrzanym lub kontakt w obecności matki. Takie wytłumaczenie podają kobiety, które już wiedzą, że z powodu bardzo młodego wieku dziecka lub umorzonego postępowania w prokuraturze nie mają szansy na przeprowadzenie rozprawy w sądzie karnym. Takie też działanie coraz częściej bywa zalecane przez adwokatów lub psychologów, którzy na podstawie badania sytuacji dziecka są przekonani o tym, że dziecko jest krzywdzone, natomiast wiedzą też, że postępowanie prawne z różnych względów nie jest możliwe. Rzadko motywem działania matki jest chęć ukarania „za coś” swojego partnera w postępowaniu sądowym.

Jakie obawy i wątpliwości może mieć psycholog?

Obawy dotyczą faktycznej motywacji matek do diagnozowania dziecka, gdy zgłaszają się one tuż przed lub w trakcie toczącego się postępowania rozwodowego oraz sytuacji, że dziecko może być narzędziem do wygrania jakiejś sprawy sądowej. Główna obawa wielu psychologów związana jest z tym, że dziecko ze względu na rodzaj motywacji matki nie otrzyma potrzebnej mu pomocy psychologicznej!

Wszelkie wątpliwości psychologa wymagają, aby dokonał on jak najbardziej szczegółowej i rzetelnej diagnozy dziecka oraz jego rodziny, a także osoby podejrzewanej o przemoc seksualną – jeżeli jest to możliwe. Badanie podejrzanego czy oskarżonego odbywa się w trakcie diagnozy w prokuraturze. Gdy psycholog zajmuje się dzieckiem poza strukturami sądowymi, nie bada osoby wskazywanej jako sprawca. W takiej sytuacji ta osoba sama musi zadbać o to, aby przeprowadzić jak najbardziej profesjonalną diagnozę swojej osoby i sytuacji. Czy to zrobi czy nie, zależy już tylko od jej motywacji.

Jakie zagadnienia należy badać, gdy podejrzewamy przemoc seksualną?

Psycholog musi rozpoznać, do jakich form przemocy seksualnej ewentualnie dochodzi, zdiagnozować inne formy przemocy w rodzinie i środowisku, przeprowadzić diagnozę dynamiki przemocy seksualnej i czynników ryzyka, jej mechanizmów oraz objawów u dziecka.

Typy, formy i rodzaje przemocy seksualnej

Psycholog bierze pod uwagę (za Widera-Wysoczańska, 2010) wewnątrzrodziną przemoc seksualną (w tym kazirodztwo biologiczne), gdy sprawcą jest bezpośredni opiekun dziecka (np. ojciec, matka, dziadek, babcia) lub/i inny członek rodziny oraz zewnątrzrodzinną przemoc seksualną (w tym kazirodztwo psychologiczne), gdy sprawcą jest osoba spoza rodziny, znana dziecku (np. nauczyciel, kolega, przyjaciel rodziny) lub ktoś obcy.

Kazirodztwo (incest) można podzielić na: biologiczne – gdy dochodzi do kontaktu krzywdziciela z dzieckiem, z którym łączą go bliskie więzy krwi oraz gdy jest prawnym opiekunem dziecka (rodzice biologiczni, adopcyjni, zastępczy, dziadkowie, rodzeństwo) oraz psychologiczne – gdy obca osoba krzywdząca jest dla dziecka autorytetem, której dziecko zaufało i od której oczekuje ono zainteresowania i bezpieczeństwa, ponadto zależy od niej w wybranych sferach życia (przyjaciel domu, sąsiad, nauczyciel, wychowawca).

W obu formach przemocy wewnątrz- i zewnątrzrodzinnej psycholog musi rozpoznawać bezpośredni i pośredni typ przemocy seksualnej.

W przemocy bezpośredniej diagnozuje się różne rodzaje zachowań osoby określanej jako sprawca.

Jeden z rodzajów to przemoc seksualna z dotykiem: z penetracją i bez penetracji. Drugi to przemoc seksualna bez bezpośredniego dotykania dziecka (np. pornografia, podglądanie, obnażanie się, stosunek w obecności dziecka), trzeci rodzaj to emocjonalna przemoc seksualna (np. wulgarne wyzwiska czy seksualne żarty, międzypokoleniowa zamiana ról, traktowanie dziecka jako partnera, seksualne opisywanie ciała dziecka lub ciała innej osoby w obecności dziecka). Te trzy rodzaje zachowań seksualnych charakteryzują sprawcę aktywnego.

W trakcie diagnozy przemocy seksualnej pośredniej psycholog zwraca uwagę na takie rodzaje zachowań sprawcy, jak: celowe przyprowadzanie dziecka do sprawcy; świadome pozwalanie na przemoc i akceptowanie jej; niereagowanie na przemoc seksualną wobec dziecka, gdy opiekun wie o niej i jej nie akceptuje. Tego typu zachowania można zauważyć u sprawcy biernego, którym zazwyczaj jest matka.

Typy przemocy w rodzinie oraz środowisku jako kontekst przemocy seksualnej

W rodzinach może dochodzić do wielu zdarzeń traumatycznych, które mogą być doświadczane od wczesnego dzieciństwa, przez całe życie człowieka. Wśród nich wymienia się (Widera-Wysoczańska, 2010a, 2010b):

zaburzone więzi z rodzicem: ambiwalentne, unikające i zdezorganizowane,
przemoc i zaniedbanie emocjonalne,
porzucenie przez rodziców wyjeżdżających do innego kraju za pracą, np. eurosieroty,
przemoc i zaniedbanie fizyczne,
przemoc seksualna z intymnym dotykiem fizycznym, seksualna bez dotyku; emocjonalna przemoc seksualna,
nadopiekuńczość, która może być zarazem przemocą emocjonalną i seksualną, zaliczam też do niej zespół Münchausena by Proxy (zespół Münchausena per procura/przeniesiony, ZMPP),
uzależnienia rodzica, np. od alkoholu, leków, narkotyków, pornografii, pracy itp.
separacja czy rozwód emocjonalny i/lub fizyczny opiekunów,
przemoc ekonomiczna,
przemoc medyczna,
porwanie przez jednego z rodziców,
patologiczne przeżywanie żalu po stracie bliskiej osoby,
patologiczne reakcje opiekunów na chroniczne choroby dziecka lub innego członka rodziny,
prześladowanie i śledzenie (stalking) przez partnera lub inną osobę bliską czy obcą.

Poza rodziną może także dochodzić do wielu interpersonalnych zdarzeń traumatycznych wobec dzieci i dorosłych, które są jednorazowe lub trwają jakiś czas. Wśród nich występuje między innymi:

przemoc międzyrówieśnicza emocjonalna, fizyczna i seksualna w przedszkolu czy w szkole oraz na podwórku,
przemoc ze strony nauczycieli w szkole: ignorowanie, wykluczanie, zaniedbywanie ucznia w sytuacji zagrożenia w grupie rówieśniczej oraz przemoc aktywna: słowna, emocjonalna i fizyczna czy seksualna,
mobbing i dyskryminacja w zakładach pracy – przemoc ekonomiczna, emocjonalna, seksualna (niekiedy także fizyczna) w pracy ze strony przełożonych czy kolegów,
przemoc w grupach religijnych: emocjonalna, fizyczna i seksualna,
przemoc w sektach: ekonomiczna, emocjonalna, fizyczna i seksualna,
przemoc w różnych instytucjach,
prześladowanie grup społecznych czy religijnych,
niewolnictwo,
prostytucja i filmy pornograficzne.

Światowa Organizacja Zdrowia wyróżnia ponadto bardzo ważną kategorię:

„przemoc zadawana sobie samemu”, której przejawami są uszkodzenia ciała i zachowania samobójcze oraz wyniszczające uzależnienia.

Dynamika przemocy seksualnej

Aby można było stwierdzić, czy doszło do przemocy seksualnej wobec danego dziecka, należy zbadać dynamikę przemocy seksualnej (Widera-Wysoczańska, 2008, 2011). Występujący w niej układ elementów, które wzajemnie się na siebie nakładają, jest typowy dla mechanizmów przemocy seksualnej wobec dziecka.

Na początku pojawia się faza uzależniania dziecka od sprawcy za pomocą uwodzenia lub zastraszania. Sprawca manipuluje również opiekunem dziecka tak, aby uśpić jego czujność, często stosując desensytyzację. W tej fazie obserwuje się występowanie przemocy seksualnej bez dotyku oraz emocjonalnej przemocy seksualnej. Ma ona doprowadzić do tego, że w sytuacji wystąpienia ostrej przemocy seksualnej z dotykiem (z penetracją lub bez), dziecko nie ujawni nikomu, że jest krzywdzone, a matka lub inny opiekun nie zauważy, że dziecku dzieje się krzywda lub jeżeli nawet to przeczuwa, zignoruje to.

Sprawca stale dba o utrzymywanie sekretu przez dziecko i otoczenie. Nadal uwodzi on lub zastrasza osobę krzywdzoną. Bada się tu motywację osoby wskazywanej jako sprawca do zachowania tajemnicy i służące temu zachowania oraz przyczyny nieujawniania sekretu przez dziecko. Informacje podawane w tym względzie przez dziecko bywają dramatyczne, zwłaszcza gdy sądziło ono – często słusznie, że matka wiedziała o tym, że było krzywdzone i nic w tej sytuacji nie zrobiła.

Gdy dochodzi do ujawnienia przemocy seksualnej, rozpoznaje się, czy doszło do ujawnienia celowego czy przypadkowego. Bada się okoliczności ujawnienia celowego:

jakimi słowami dziecko ujawniło,
ile razy i komu ujawniło,
jaka była reakcja tej osoby na ujawnienie oraz jak zachowały się inne osoby z otoczenia dziecka,
gdzie wówczas była osoba wskazywana jako sprawca,
jak ta osoba zareagowała, gdy dowiedziała się o tym, co powiedziało dziecko.

Bada się także sytuację ujawnienia przypadkowego. Bierze się pod uwagę motywację dziecka (małego lub starszego) do ujawnienia.

Kolejny element dynamiki przemocy seksualnej to zaprzeczanie lub ignorowanie ujawnienia przez podejrzanego, opiekuna dziecka, rodzinę, a następnie przez Policję, prokuraturę, badającego psychologa i sądy. Dziecko jest w ten sposób przymuszane do wycofania się z ujawnionego sekretu.

Należy dokładnie rozpoznać, jakie mechanizmy wykorzystywane są przez osobę wskazywaną przez dziecko jako sprawca w relacjach pomiędzy nim a dzieckiem – w przeszłości, w trakcie trwania przemocy przed ujawnieniem oraz po ujawnieniu. Mechanizmy te prowadzą do uwiedzenia dziecka lub do zastraszenia i obarczenia poczuciem winy, zniekształcają spostrzeganie siebie, sprawcy, innych ludzi i świata – oczywiście na korzyść krzywdziciela i tego, co on robi. Utrudniają dziecku ujawnienie przemocy. Są to między innymi:

lojalność wobec sprawcy i idealizacja sprawcy,
identyfikacja ze sprawcą,
syndrom sztokholmski,
wyuczona bezradność,
alternatywna rzeczywistość,
unikanie,
odrętwienie,
dysocjacja.

Ważne są też mechanizmy, które powstają pomiędzy matką a dzieckiem. Pokazują one co może utrudniać dziecku ujawnienie doznanych krzywd, gdy sprawcy nie ma w gabinecie (ale jest w umyśle dziecka), a tym bardziej w obecności sprawcy, gdy jest wzywany np. do RODK razem z dzieckiem. Przeanalizowanie ich przez specjalistę może wykazać, że dziecko nie jest w stanie powiedzieć czegokolwiek na temat doznanych krzywd, gdy wskazywany przez nie sprawca jest na korytarzu lub w gabinecie obok, gdy dziecko widziało go tuż przed badaniem i otrzymało od niego prezent (co często czynią ojcowie podczas badania w RODK).

Czynniki ryzyka przemocy seksualnej w rodzinie i środowisku

Czynniki specyficzne zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia przemocy seksualnej z dotykiem wobec dziecka w danej rodzinie lub wskazują na jej występowanie. Zdiagnozowanie ich uwiarygodnia wypowiedzi dziecka i opiekuna na temat ewentualnej przemocy seksualnej (Widera-Wysoczańska, 2005). Należą do nich między innymi oglądanie i posiadanie pornografii, współżycie w obecności dziecka, nagość i kąpiele, seksualizacja relacji, przemoc w rodzinie, zwłaszcza fizyczna oraz seksualna partnerów wobec siebie, stopień monitorowania dziecka oraz występowanie czynników stresu pourazowego.

Rozpoznajemy także czynniki niespecyficzne, dotyczące struktury rodziny, relacji, ról i zasad związanych z występowaniem jakiejkolwiek przemocy w rodzinie.

Badanie matki

Rozpoznajemy stan matki dziecka, która zgłosiła podejrzenie przemocy seksualnej. Ważne jest poznanie jej historii życia i funkcjonowania zarówno w rodzinie pochodzenia, jak i w obecnej, w tym występującej przemocy i zaniedbania.

Poznajemy jej relacje z dzieckiem i sposób budowania więzi, a także jej udział w dynamice przemocy seksualnej, a zwłaszcza reakcje na ujawnienie przez dziecko przemocy seksualnej. Ważny jest stan psychiczny matki i cechy osobowości, w tym występowanie u niej PTSD oraz innych zaburzeń.

Badamy motywację matki do kłamania na temat przemocy seksualnej. Od niej także uzyskujemy (lub nie) informacje o specyficznych i niespecyficznych objawach przemocy seksualnej u dziecka.

Badanie dziecka

Dziecko obserwujemy w gabinecie pod kątem objawów przemocy seksualnej (specyficznych i niespecyficznych). Te informacje pozwalają rozpoznać rozwój psychoseksualny dziecka i występowanie u niego rozwojowych lub dysfunkcjonalnych zachowań seksualnych.

Do objawów niespecyficznych przemocy seksualnej zalicza się te, które wskazują na doświadczanie przez dziecko w trakcie jego życia jakiejś przemocy: emocjonalnej, fizycznej, seksualnej, zaniedbania lub porzucenia oraz uzależnień rodziców, ale nie można dokładnie rozpoznać jakiej (Widera-Wysoczańska, 2010, 2011); zachowania peritraumatyczne; ostre reakcje na uraz (ASD, z DSM IV-TR lub z ICD-10); objawy chroniczne po stresie pourazowym, chroniczne PTSD proste (z DSM-IV-TR oraz DSM-V-TR lub z ICD-10); objawy złożonego PTSD – długoterminowe oraz ewentualnie występujące zaburzenia dziecięce, które są związane z sytuacjami życiowymi dziecka. Zwraca się także uwagę na inną symptomatologię opisywaną w literaturze, która wskazuje na występowanie objawów doświadczania przemocy.

Objawy specyficzne przemocy seksualnej u dziecka są typowe jedynie dla dzieci doświadczających przemocy seksualnej lub występują ze znacznie większym nasileniem i częstotliwością u dzieci po tej formie przemocy niż po innej traumie. Rozpoznajemy je za pomocą symptomów opisanych między innymi w Child Sexual Behavior Inventory, dla dzieci w wieku od 2. do 12. roku życia (Friedrich, 1997).

Korzystamy z syndromów, które zostały stworzone specjalnie do diagnozy sytuacji i zachowań dziecka wykorzystywanego seksualnie i należą do nich Child SexualAbuse Accommodation Syndrome (Summit, 1983); czteropoziomowa klasyfikacja symptomów przemocy seksualnej (Fransec Sink, 1988) oraz model dynamik traumagenicznych u dzieci wykorzystywanych seksualnie (Finkelhor & Browne, 1985).

Inne symptomatologie opisują zewnętrzne i wewnętrzne specyficzne symptomy przemocy seksualnej we wszystkich sferach życia i na różnych etapach rozwoju, od niemowlęctwa do adolescencji i życia dorosłego. Pamiętajmy, że do objawów specyficznych zalicza się także cechy w rysunkach typowe dla dzieci wykorzystywanych i sposób ujawniania przez dziecko doznanej przemocy (werbalny, niewerbalny). Ważne jest rozpoznawanie u dziecka czynników wpływających na jego zdolność do budowania resilience. Niektóre dzieci w momencie badania nie mają już objawów zewnętrznych lub wyglądają na zupełnie zdrowe. Nie oznacza to, że do przemocy nie doszło.

Kryteria oceny zachowań seksualnych u dziecka

Za pomocą poniżej opisanych kryteriów można rozpoznać niepokojące i rozwojowe zachowania u dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Wskazują one na to, czy zachowania dzieci wobec siebie są normatywne i rozwojowe, czy raczej wynikają z doznanej już przemocy seksualnej oraz opisują przemoc międzyrówieśniczą. Należą do nich:

wiek (podobny/dwa lata),
poziom rozwoju fizycznego i emocjonalnego (podobny/silniejszy),
zgoda (wspólna/przymus, groźby),
motywacja (ciekawość/rozładowanie napięcia),
ogólne zachowania dzieci (zaciekawienie, rozluźnienie/agresja, lęk),
typ zachowań seksualnych (ubranie, do pasa, bez dotyku/przymuszanie, dotyk, przedmioty, zachowania publiczne),
częstotliwość (raz/często, kompulsja, uporczywość).

Zmienianie się objawów w czasie i ich wpływ na rozpoznawanie przemocy seksualnej
Należy pamiętać, że objawy specyficzne i niespecyficzne widoczne są u dziecka przez określony czas. Objawy peritraumatyczne widoczne są jedynie w trakcie trwania przemocy i chwilę po. O nich możemy się dowiedzieć od dziecka i innej osoby, która widziała jego zachowania zaraz po doznanej przemocy. Psycholog nie zaobserwuje ich w gabinecie.

Objawy ostre widoczne w zewnętrznym zachowaniu dziecka utrzymują się do około 4 tygodni. Gdy dziecko jest w tym czasie diagnozowane, specjalista może zaobserwować objawy behawioralne, emocjonalne i poznawcze przemocy seksualnej. Jednak nie zawsze są one widoczne w gabinecie w krótkim (na przykład przez pół godziny, gdy psycholog widzi dziecko) czy w jednorazowym badaniu. Diagnosta powinien widzieć dziecko kilka razy, aby „próbka” obserwowalnych zachowań była wiarygodna.

Po upływie około 1 miesiąca, gdy dziecko jest odizolowane od osoby podejrzanej o przemoc seksualną, ostre objawy zewnętrze przyjmują charakter uwewnętrznionych długoterminowych i chronicznych. Wówczas bardzo trudno je zauważyć w krótkim kontakcie psychologa z dzieckiem. Wymagana jest wtedy dłuższa diagnoza.

Z pewnością wiarygodnych danych diagnostycznych dostarcza terapia dziecka. Warto czerpać informacje od psychologa pierwszego kontaktu, czyli tego, który pierwszy diagnozował dziecko. On może posiadać najobszerniejszą wiedzę na temat sytuacji dziecka. Pamiętajmy również o symptomach odroczonych, nawrotach i problemach wtórnych.

Zarówno objawy niespecyficzne, jak i specyficzne wraz z upływem czasu zmieniają swoje nasilenie i swoją treść.

Widoczne w zachowaniu (zewnętrzne) mogą zanikać, gdy kontakt ze sprawcą jest przerwany oraz nawracać, gdy kontakt zostaje ponowiony. Mogą pojawiać się z opóźnionym początkiem (po 6 miesiącach). Objawy ostre, krótkoterminowe (do 1 miesiąca) zamieniają się w długoterminowe (do końca życia). Objawy widoczne na zewnątrz przemieniają się w wewnętrzne. Ponadto objawy zamieniają się we wtórne problemy życiowe, które nie zawsze są już kojarzone z przemocą seksualną.

Wiarygodność dziecka wykorzystywanego seksualnie

W literaturze przedmiotu opisano pięć kryteriów do rozpoznawania wiarygodności dziecka, które zgłasza przemoc seksualną (Jones, McGraw, 1987). Są to:

detale,
poziom opisu i spontaniczności,
afekt,
progresja,
sekret.

Badanie osoby podejrzanej/oskarżonej o wykorzystywanie seksualne dziecka

Jeżeli psycholog dokonuje badania na zlecenie prokuratury lub sądu, często słyszy pytanie na temat funkcjonowania podejrzanego czy oskarżonego. Wówczas ważne jest zbadanie jego historii życia, w tym doznawanej przemocy w rodzinie pochodzenia i w obecnej, jego rozwoju psychoseksualnego, a zwłaszcza uzależnienia od seksu, w tym pornografii (!).

Psycholog diagnozuje jego osobowość oraz ewentualnie występujące parafilie (u sprawców regresyjnych najczęściej nie są diagnozowalne, bo nie występują), rodzaje agresywności, przekonania na temat kobiet i dzieci czy relacji międzyludzkich, czyli zniekształcenia poznawcze sprawców. Najważniejsze jest diagnozowanie mechanizmów zaprzeczania typowych dla sprawców przemocy seksualnej (Salter, 1988; Widera-Wysoczańska, 2010).

Warto, aby częścią dotyczącą seksualności sprawcy zajął się specjalista seksuolog. APA podaje, że nie rozpoznamy czy ktoś jest sprawcą, badając go. Rozpoznajemy natomiast cechy typowe dla sprawców przemocy seksualnej, opisane w literaturze. To sąd zadecyduje czy dana osoba jest winna zarzucanych jej czynów.

Na podstawie tych danych psycholog może rozpoznać, czy osoba zgłaszana przez dziecko posiada cechy typowe dla sprawcy fiksacyjnego (klasyczny pedofil) lub regresyjnego (Groth, 1982), w tym również psychopatycznego (Beisret, 2008, Salter, 2005).

Psycholog określa również, które rodzaje parafilii towarzyszą powyższej diagnozie (za: DSM V i ICD-10). Na przykład może to być pedofilia (czynności seksualne z udziałem dziecka, które nie weszło w okres pokwitania, zwykle w wieku 13 lat lub młodsze); hebefilia (kontakt z osobami w wieku dojrzewania, 10–14 lat); efebofilia (kontakt z osobami w późnym wieku dojrzewania, 15–19 lat, np. między dorosłymi mężczyznami a chłopcami w późnym okresie), wykorzystywanie chłopców przez księży (parafilia niespecyficzna, DSM 302.9); korofilia (skłonność homoseksualnych kobiet do młodych dziewcząt).

Charakterystyka typowych sprawców wykorzystujących dzieci

Do diagnozy niezbędna jest wiedza na temat cech charakterystycznych sprawców wykorzystujących dzieci. Jest to sprawca regresyjny, pedofil lub efebofil albo hebefil, uzależniony o seksu, w tym pornografii.

W młodości miał kłopoty z nawiązywaniem relacji z rówieśnikami, w życiu dorosłym ma mało przyjaciół lub w ogóle ich nie ma, jest związany z kościołem i deklaruje, że jest osobą wierzącą. Zgłasza wiele partnerek/brak innych partnerek przed zawarciem małżeństwa.

Często zdradza żonę z innymi kobietami (częściej na portalach pornograficznych). Szuka partnerek z małymi dziećmi, potem je porzuca i szuka kolejnych. Kontroluje partnerkę/żonę przy pomocy pieniędzy i stosuje wobec niej przemoc emocjonalną, a także fizyczną i seksualną.

Jest infantylny. Tworzy zaburzone więzi, uwodzi wybrane dziecko lub traktuje je jako „kopciuszka”. Nie czuje empatii wobec wykorzystywanego dziecka.

Może mieć cechy osobowości hipochondrycznej, depresyjnej i histerycznej (razem) lub paranoicznej z cechami psychopatii w zachowaniu (wówczas skala depresji nie jest podwyższona).

Widoczna jest derealizacja (w kwestionariuszu DES) i zniekształcenia poznawcze (w PTSD złożonym). Posługuje się mechanizmami zaprzeczania typowymi dla sprawców przemocy seksualnej, w tym całkowitym zaprzeczaniem, wskazywaniem, że nie jest taką osobą, o jaką się go posądza, minimalizacją, przerzucaniem odpowiedzialności.

Charakterystyczny obraz matek dzieci wykorzystywanych

Matka dziecka wykorzystywanego seksualnie zazwyczaj zaniedbuje emocjonalnie i czasami też fizyczne swoje dziecko. Nie daje mu wsparcia i nie monitoruje jego zachowań ani postępów w rozwoju. Chętnie „pozbywa” się dziecka na jakiś czas. Deklaruje przy tym, że jest ono dla niej najważniejsze. Zaniedbuje jego choroby lub stosuje niekonwencjonalne sposoby leczenia (dzieci mają choroby psychosomatyczne).

Jest depresyjna, często histeryczna, z cechami osobowości zależnej od męża. Z zaburzoną empatią wobec dziecka. Matka często wie/domyśla się, że dziecku dzieje się krzywda, ale nie reaguje i zaprzecza tej rzeczywistości w różny sposób: milcząc, oskarżając dziecko, tworząc nieprawdziwą, alternatywną rzeczywistość.

Źródło: Widera – Wysoczańska A. (2015). Diagnoza psychologiczna dziecka wykorzystywanego seksualnie i jego rodziny. Niebieska Linia, 3(98).